Samenvatting
Na het harde oordeel over de rol van staatsmachten in de kinderopvangtoeslagenzaken geeft de Raad van State met een Programma van reflectie gehoor aan de oproep tot reflectie op haar eigen rol hierin. Dit Programma onderzoekt de taak, handelwijze en rechtspraak bij rechtszaken waarin de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State (ABRvS) bevoegd is geweest te oordelen als hoogste algemene bestuursrechter. Het Programma bestaat uit juridische reflectie, reflectie op de organisatie van de rechterlijke oordeelsvorming en reflectie op de manier waarop deze oordeelsvorming tot stand is gekomen. Een belangrijk onderdeel is het aangaan van gesprekken met in de eerste plaats de betrokken ouders. Om de onafhankelijkheid en onpartijdigheid van het Programma van reflectie te waarborgen, is een externe begeleidingscommissie ingesteld. Het Programma van reflectie is in februari 2021 gestart en kent een doorlooptijd van acht tot twaalf maanden. Dit zal moeten leiden tot lessen voor de toekomst.
Volledige tekst
Aanleiding Programma van reflectie
De Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag (POK) heeft in december 2020 in haar rapport ‘Ongekend onrecht’ een hard oordeel geveld over de rol die alle betrokken staatsmachten hierin hebben gespeeld. De POK constateerde dat de politieke behoefte om de uitvoering van de toeslagen efficiënt in te richten en fraude te voorkomen, geen ruimte liet om recht te doen aan de individuele omstandigheden van mensen. Ook concludeert zij dat de bestuursrechtspraak jarenlang een substantiële bijdrage heeft geleverd aan het in stand houden van de harde uitvoering van de regelgeving van de kinderopvangtoeslag en het negeren van algemene beginselen van behoorlijk bestuur. Hiermee heeft de bestuursrechtspraak verzuimd uitvoering te geven aan zijn belangrijke functie van bescherming van individuele burgers. De grondbeginselen van de rechtsstaat zijn geschonden, aldus de POK. De ABRvS heeft naar aanleiding van de oproep van de POK om te reflecteren op de eigen rol een Programma van reflectie opgesteld.
Reactie ABRvS op ‘Ongekend onrecht’
De voorzitter van de ABRvS heeft in de vorm van een samenvattende beschouwing in het Nederlands Juristenblad gereageerd op de ongebruikelijke en stevige conclusies van de POK richting de bestuursrechtspraak. Dat de voorzitter hierop heeft gereageerd, is vrij uitzonderlijk. De rechter spreekt immers via zijn uitspraken en geeft daarbuiten geen extra toelichting. De voorzitter geeft aan zich de kritiek op de ABRvS aan te trekken.
Reactie ABRvS op ‘Ongekend onrecht’: koerswijziging
De ABRvS heeft in twee uitspraken van 23 oktober 2019 met maatwerk een koerswijziging ingezet, afstappend van de ‘alles of niets’ benadering. Dwingend recht liet immers geen ruimte voor de menselijke maat op basis van evenredigheid. De koerswijziging betrof een besluit tot herziening van voorschotten en het recht op toeslag en een besluit tot terugvordering.
Reactie ABRvS op ‘Ongekend onrecht’: hand in eigen boezem
De voorzitter geeft aan dat de ABRvS op twee punten anders had kunnen handelen wat tot minder hardheid in de uitvoering geleid zou hebben. Ten eerste had de ABRvS maatwerk moeten toepassen, rekening houdend met de aard en ernst van elke situatie. Zo had zij onderscheid kunnen maken tussen ouders die de verplichte eigen bijdrage in het geheel niet hadden voldaan of gedeeltelijk hadden voldaan. Ten tweede had de koerswijziging eerder ingezet kunnen worden. Signalen dat de rigide wetgeving in combinatie met de wijze van uitvoering door de Belastingdienst voor sommige ouders onevenredig zware consequenties hadden, hadden eerder opgepakt moeten worden.
Doel Programma van reflectie
Naast juridische reflectie, wordt er ook gekeken naar de organisatie van de rechterlijke oordeelsvorming en de wijze waarop deze tot stand is gekomen. Ook voert de ABRvS gesprekken met de betrokken ouders, de gemachtigden van de ouders, rechtbanken, ombudsmannen, rechtswetenschappers en andere organisaties. De ABRvS wil hiermee lessen trekken uit het verleden en aanbevelingen opstellen voor betere bestuursrechtspraak.
Juridische reflectie
De juridische reflectie begint met onderzoek naar de gemaakte keuzen bij de toepassing en duiding van de relevante wetten. Tevens wordt gekeken naar de redenen voor die keuzen en de zienswijze van de POK en in relevante literatuur. Van belang is ook te weten waarom de ABRvS pas in oktober 2019 van inzicht is veranderd en wat dit zegt over de eerder gemaakte keuzen.
Niet alleen kinderopvangtoeslagzaken
De ABRvS reflecteert ook op andere zaken. Het gaat dan om zaken waar burgers disproportioneel geraakt kunnen worden door strenge uitvoering van bijvoorbeeld wetten zonder hardheidsclausules. Tevens wordt onderzocht welke lijn in jurisprudentie is gevolgd en hoe indringend de bestuursrechter bestuurlijke maatregelen moet toetsen.
Externe begeleidingscommissie
Voor het omvangrijke Programma van reflectie is een onafhankelijke, externe begeleidingscommissie ingesteld. Deze commissie bestaat uit onder meer een aantal hoogleraren (ethiek) en een gemeentelijke ombudsman. De begeleidingscommissie adviseert over de inhoud van het reflectieprogramma, de reflectiemethoden en de daarbij te betrekken personen. Ook geeft de begeleidingscommissie tijdens de uitvoering van het programma procedureel en inhoudelijk advies.
Afbakening Programma van reflectie
Het programma onderzoekt de taak, handelwijze en rechtspraak van bestuursrechtelijke zaken waarin de ABRvS bevoegd is te oordelen als hoogste algemene bestuursrechter. Zaken waarin andere rechters bevoegd zijn, worden niet in het programma betrokken. Individuele zaken waarin de ABRvS al uitspraak heeft gedaan, vallen evenmin onder het Programma. Deze zaken worden niet heropend.
Tijdspad Programma van reflectie
Het Programma loopt van februari 2021 tot februari 2022. De projectorganisatie streeft ernaar een concept-eindrapportage opgesteld te hebben in oktober 2021 en het project afgerond te hebben in november 2021. De eindrapportage en de reactie van de begeleidingscommissie worden openbaar gemaakt.
Bronnen
https://www.raadvanstate.nl/kinderopvangtoeslag/programma-reflectie
Babsrecht 